تشویق کودکان یکی از مؤثرترین ابزارهای تربیتی است که از نظر پزشکان، نقش کلیدی در تقویت اعتمادبهنفس کودکان، شکلگیری انگیزه و رشد هیجانی آنها دارد. روانشناسان کودک معتقدند که تشویق مثبت میتواند رفتارهای مطلوب را تقویت کرده و به شکلگیری شخصیت سالم در کودک کمک کند.
با این حال، بسیاری از والدین با دغدغههایی مواجهاند؛ مانند اینکه چه نوع تشویقی مؤثرتر است یا چگونه میتوان بدون ایجاد وابستگی کودک به پاداش، او را حمایت کرد. کمتوجهی به موفقیتهای کوچک نیز ممکن است باعث کاهش اعتمادبهنفس شود. والدین معمولاً به دنبال راهی متعادل هستند تا هم فرزندشان احساس دیدهشدن داشته باشد و هم انگیزهاش پایدار بماند.
صادقانه کودک را تشویق کنید (تحسین و تمجید)
تحسین کلامی یکی از ابتداییترین و در عین حال قویترین روشهای تشویق کودکان است. جملاتی مانند «آفرین»، «دمت گرم» یا «خیلی بهت افتخار میکنم» احساس ارزشمند بودن را در کودک تقویت میکند. این روش بهویژه در سنینی که کودک تازه رفتارهای درست را یاد میگیرد، بسیار مؤثر است.
تحسین باید مشخص، واقعی و بهموقع باشد؛ مثلاً بهجای گفتن «خیلی خوبی»، بگوییم «خیلی خوبه که اسباببازیهاتو جمع کردی» یا «چقدر قشنگ نقاشی کشیدی!». اگر این تحسین بیشازحد یا کلی باشد، تأثیر خودش را از دست میدهد. تحسین به شکل کلامی بهراحتی در موقعیتهای روزمره قابل استفاده است و نیازی به هزینه یا برنامهریزی خاص ندارد.
مناسب برای: ۲ تا ۱۰ سال
هدیه یا جایزه کوچک تهیه کنید
دادن هدیه یا جایزه کوچک پس از انجام رفتار مثبت، یک ابزار مؤثر برای تشویق کودکان است. این هدیهها نباید گرانقیمت یا وابسته به رفتار دائم کودک شوند، بلکه باید به صورت موردی و غیرمنتظره داده شوند. استفاده مداوم از جایزه باعث شرطی شدن کودک میشود و انگیزه درونی را از بین میبرد.
هدیههایی مثل استیکر، مداد رنگی جدید، خوراکی محبوب یا یک اسباببازی کوچک میتواند کودک را برای تکرار رفتار درست ترغیب کند. این روش بیشتر زمانی مؤثر است که کودک کاری دشوار یا فراتر از انتظار انجام داده باشد. همچنین بهتر است هدیه همراه با توضیحی در مورد دلیل آن باشد تا کودک ارتباط منطقی را درک کند. مثلا بگویید «اگر تکالیفتو انجام بدی، یه بستنی خوشمزه میخریمت.» یا «به خاطر اینکه تو مدرسه خوب بودی، این ماشین کوچولو مال تو!»
مناسب برای: ۳ تا ۸ سال
در آغوش گرفتن و تماس فیزیکی را جدی بگیرید
تماس فیزیکی مانند بغل کردن، بوسیدن، دست زدن به شانه یا نوازش موها، زبان عاطفی نیرومندی برای تشویق کودکان است. این روش به کودک احساس امنیت، دوستداشتنی بودن و آرامش میدهد و برای کودکان خردسال بسیار حیاتی است. در آغوش گرفتن پس از موفقیت یا حتی پس از تلاش شکستخورده اما ارزشمند، نشان میدهد که تلاش او ارزشمند بوده است.
این تماس فیزیکی باید با لبخند، نگاه محبتآمیز و گاهی تحسین کلامی همراه باشد تا اثربخشی بیشتری داشته باشد. این نوع تشویق بهویژه برای کودکان دارای دلبستگی ایمن مؤثرتر است. مثلا: بعد از گرفتن نمره خوب، کودک را بغل کنید و بگویید: «خیلی دوستت دارم!» یا موقع خواب به خاطر رفتار خوبش او را ببوسید و تشکر کنید.
مناسب برای: ۱ تا ۶ سال
با کودک بصورت اختصاصی وقت بگذرانید
کودکان وقتی متوجه میشوند که والدینشان وقت ویژهای فقط برای آنها کنار گذاشتهاند، احساس ارزشمندی و خاص بودن میکنند. این وقتگذراندن میتواند در قالب جملاتی همچون «امروز بهخاطر اینکه اتاقت رو تمیز کردی، با هم بریم پارک!» یا «میخوای امروز با هم کیک بپزیم؟ فقط من و تو.» باشد.
وقتی این زمان به عنوان پاداش رفتار خوب در نظر گرفته شود، کودک برای تکرار آن انگیزه بیشتری پیدا میکند. این روش بهویژه در تقویت رابطه عاطفی بین کودک و والد مؤثر است و به او حس تعلق میدهد. این کار میتواند در قالب جملاتی مانند
مناسب برای: ۴ تا ۱۲ سال
دستاوردهای کودک را به دیگران نشان دهید
وقتی کودک کار مثبتی انجام میدهد، معرفی آن به دیگران باعث تقویت اعتمادبهنفس و انگیزه بیشتر برای تکرار رفتار میشود. این کار میتواند در قالب جملاتی همچون «ببین مامان! نیما امروز تونسته بند کفششو ببنده!» یا «بیا به خاله نشون بده چقدر قشنگ نقاشی کشیدی!» باشد.
کودک حس میکند که دیده شده و زحمتش ارزشمند بوده است. این روش نباید با مقایسه با دیگران یا تحقیر کودک دیگر همراه باشد. تحسین در جمع بهتر است با لبخند، نگاه محبتآمیز و توصیف واقعی همراه باشد تا به تأثیر مطلوب برسد. این نوع تشویق تأثیر بلندمدت در تقویت عزتنفس کودک دارد.
مناسب برای: ۳ تا ۹ سال
به کودک حق انتخاب دهید
دادن حق انتخاب به کودک، نوعی تشویق غیرمستقیم برای مسئولیتپذیری و تصمیمگیری است. مثلاً بگوییم: «امروز خودت انتخاب کن اول تکالیفت رو انجام بدی یا اول کتاب بخونی.» این کار باعث میشود کودک حس مهم بودن و کنترل روی امور داشته باشد. وقتی نتیجه انتخابش مثبت باشد، تشویقش کنید تا یاد بگیرد که تصمیم درست ارزشمند است. این نوع تشویق هم احترام به کودک را نشان میدهد و هم اعتمادبهنفس او را افزایش میدهد. همچنین باعث ایجاد حس استقلال میشود. این روش بهویژه برای کودکانی که احساس نادیدهگرفتهشدن دارند بسیار مؤثر است.
مناسب برای: ۳ تا ۱۰ سال
دستاوردها کودک را بر روی یک تابلو یا دفتر ثبت کنید
یکی از راههای ساده و مؤثر تشویق کودکان، ثبت موفقیتهای روزانه یا هفتگی کودک است. میتوان یک تابلوی رنگی یا دفتر مخصوص درست کرد که در آن رفتارهای خوب یا پیشرفتهای کودک نوشته شود. مثلاً بنویسید: «امروز با دقت ریاضی تمرین کرد».
این روش به کودک یاد میدهد که تلاشهای کوچک هم ارزشمند هستند. وقتی خودش یا دیگران صفحه یا تابلو را ببینند، حس افتخار در او تقویت میشود. این تشویق باعث تداوم رفتار مثبت و ایجاد عادتهای خوب میشود.
مناسب برای: ۵ تا ۱۰ سال
تشویق باید همراه با نقشآفرینی و بازی نمایشی باشد
اگر کودک رفتار مثبتی انجام داد، میتوان آن رفتار را در قالب بازی نمایشی بازسازی کرد. مثلاً بگویید: «بیایم نقش مامان و دختر رو بازی کنیم که دخترش اسباببازیهاشو جمع کرده و مامانش چقدر خوشحاله!» در این بازی، کودک بار دیگر حس خوب کار خودش را تجربه میکند.
این روش مخصوصاً برای کودکان خردسال که عاشق بازی هستند، بسیار کاربردی است. علاوهبر تشویق، تخیل و قدرت بیان کودک نیز تقویت میشود. میتوان از عروسکها یا کاراکترهای کارتونی برای اجرای این بازی استفاده کرد.
مناسب برای: ۳ تا ۷ سال
از کلیگویی بپرهیزید
وقتی صحبت از تشویق کودکان میشود، باید توجه داشت که تشویق کلی مثل «آفرین» یا «خوب بود» تأثیر محدودی دارد و خیلی زود ارزش خود را از دست میدهد. کودک نیاز دارد دقیقاً بفهمد کدام بخش از کارش درست یا ارزشمند بوده است. مثلاً اگر کودک تکلیف مدرسه را انجام داده، به او بگویید: «خیلی خوبه که تمام کلمات رو با دقت نوشتی.»
تشویق دقیق، باعث میشود کودک نقاط قوتش را بهتر درک کند. همچنین، این رویکرد کودک را به تکرار رفتارهای مثبت ترغیب میکند و مسیر پیشرفت را شفافتر میسازد. اگر والدین فقط از جملات کلی استفاده کنند، کودک ممکن است دچار سردرگمی شود و نداند کدام بخش از کارش ارزشمند بوده است. بنابراین تشویق باید مشخص، هدفمند و متناسب با عملکرد باشد. این کار حس واقعی موفقیت را در کودک تقویت میکند.
مناسب برای: 4 تا 10 سال
لحن کلام را جدی بگیرید
لحن کلام در فرآیند تشویق کودکان بهاندازه خود کلمات اهمیت دارد. کودکان بهسرعت متوجه میشوند که آیا والدین یا مربی واقعاً از عملکردشان راضی هستند یا فقط از روی عادت چیزی میگویند. اگر لحن شما بیتفاوت یا غیرواقعی باشد، اثر تشویق بهطور کامل از بین میرود. بهجای اینکه با صدای بلند یا اغراقآمیز کودک را تشویق کنید، بهتر است با لحنی صادقانه، آرام و مطمئن صحبت کنید.
مثلاً بگویید: «من واقعاً به اینکه تکلیفت رو خودت انجام دادی افتخار میکنم.» این نوع تشویق نهتنها اعتمادبهنفس را تقویت میکند، بلکه باعث میشود کودک باور کند تلاشهایش واقعاً ارزشمند است. اگر لحن جدی نباشد، کودک به مرور زمان اعتمادش را از دست میدهد و دیگر انگیزه کافی برای ادامه تلاش نخواهد داشت. پس لحن جدی، صادقانه و همراه با تماس چشمی از مهمترین عناصر تشویق مؤثر است.
مناسب برای: 3 تا 12 سال
هرگز کودک را در زمان تشویق مقایسه نکنید
یکی از بزرگترین اشتباهاتی که والدین هنگام تشویق کودکان انجام میدهند، مقایسه آنها با دیگران است. اگر به کودک بگویید «تو بهتر از خواهرت نقاشی کشیدی»، او یاد میگیرد که ارزشش وابسته به عملکرد دیگران است. این نوع تشویق نهتنها تأثیر مثبت ندارد، بلکه میتواند باعث حسادت، رقابت ناسالم یا کاهش اعتمادبهنفس شود. تشویق واقعی باید بر پایه تلاشهای فردی کودک باشد. حتی اگر پیشرفت او کوچک باشد، باید همان را بهعنوان نقطه قوت برجسته کنید.
مثلاً بگویید: «دیدم امروز بیشتر از دیروز تمرین کردی، این خیلی عالیه.» چنین جملاتی به کودک نشان میدهد که رشد و پیشرفت شخصیاش اهمیت دارد. در مقابل، مقایسه او را دچار اضطراب و نارضایتی میکند. بنابراین اصل مهم این است که کودک را فقط با گذشته خودش مقایسه کنید، نه با دیگران. این کار باعث ایجاد انگیزه درونی و احساس ارزشمندی پایدار میشود.
مناسب برای: 5 تا 12 سال
تشویق را به یک عادت تبدیل نکنید
اگر تشویق بیشازحد یا بیدلیل انجام شود، ارزش واقعی خود را از دست میدهد. کودک باید یاد بگیرد که تشویق نتیجه تلاش واقعی، پیشرفت یا دستیابی به مهارت جدید است، نه اینکه برای هر کار ساده و روزمره تحسین شود. وقتی والدین یا مربیان بدون توجه به کیفیت کار، دائماً تشویق میکنند، کودک به مرور زمان به این موضوع عادت میکند و دیگر تشویق را جدی نمیگیرد. حتی ممکن است بهدنبال تأیید بیرونی باشد و انگیزه درونی خود را از دست بدهد.
بهترین رویکرد این است که تشویق در زمانهای درست و بهصورت هدفمند انجام شود. مثلاً وقتی کودک برای اولین بار بدون کمک کفشهایش را میبندد، این تلاش ارزش تشویق دارد. اما اگر برای کارهای عادی مثل خوردن غذا یا نشستن روی صندلی دائماً تحسین شود، تأثیر واقعی از بین میرود. بنابراین تعادل در تشویق اهمیت زیادی دارد.
مناسب برای: 2 تا 8 سال
تأثیرات مثبت تشویق کودکان بر روی شخصیت آنها
تشویق درست و بهموقع، تأثیر چشمگیری بر شکلگیری شخصیت کودک دارد و باعث افزایش اعتمادبهنفس او میشود. وقتی کودک بهخاطر تلاش یا رفتار مثبتش تحسین میشود، یاد میگیرد که ارزشمند است و توانایی انجام کارهای بزرگتری را دارد. این حس ارزشمندی، پایهگذار عزتنفس قوی و باور به توانمندیهای شخصی در آینده خواهد بود.
همچنین، تشویق کودکان موجب تکرار رفتارهای خوب، مسئولیتپذیری و تقویت انگیزه درونی میشود. کودکانی که بهدرستی تشویق میشوند، معمولاً در برقراری ارتباط اجتماعی موفقتر و مهربانتر هستند. از طرفی، آنها در برابر انتقاد نیز مقاومتر و در مدیریت احساسات خود توانمندتر خواهند بود.
نکات مهم در تشویق کودکان
1. تشویق باید واقعی و صادقانه باشد:
تحسین غیرواقعی و اغراقشده باعث میشود کودک به مرور به آن بیاعتماد شود. وقتی رفتاری را که شایسته تحسین نیست تشویق کنیم، کودک دچار سردرگمی میشود. تشویق کودکان باید بر پایه تلاش یا موفقیت واقعی باشد.
2. تشویق باید مشخص و دقیق باشد
به جای گفتن «آفرین، خوبی!»، بهتر است بگوییم «آفرین که اسباببازیهاتو جمع کردی». این کار به کودک نشان میدهد کدام رفتار او مورد تأیید قرار گرفته است. تحسینهای دقیق به اصلاح و تثبیت رفتار مثبت کمک میکنند.
3. تشویق نباید همیشه مادی باشد
اگر همیشه با هدیه و جایزه به تشویق کودکان میپردازید، ممکن است برای انجام کارهای ساده هم توقع پاداش داشته باشد. باید بین پاداش مادی و عاطفی تعادل برقرار شود. تشویقهای غیرمادی مثل بغل کردن یا وقتگذرانی مشترک هم اثرگذار هستند.
4. فوریت در تشویق اهمیت دارد
تشویق کودکان باید بلافاصله بعد از انجام رفتار مثبت انجام شود تا ارتباط ذهنی بین کار و پاداش شکل بگیرد. اگر با تأخیر تشویق کنیم، ممکن است کودک دلیل آن را نفهمد. واکنش سریع، پیام واضحتری به کودک میدهد.
راه های تشویق کودکان با کارتون کودک دوزبانه
تشویق کودکان با استفاده از کارتون کودک دوزبانه یک روش هوشمندانه و مؤثر برای یادگیری همراه با انگیزه است. وقتی کودک علاقهمند به یک شخصیت کارتونی باشد، میتوان از آن شخصیت برای الگوسازی رفتارهای مثبت استفاده کرد. مثلاً اگر شخصیت کارتونی مورد علاقهاش به انگلیسی سلام میدهد، کودک هم با اشتیاق آن را تقلید میکند. والدین میتوانند پس از هر تکرار یا یادگیری یک جمله جدید، کودک را با پخش قسمت بعدی کارتون یا تشویق کلامی خوشحال کنند.
این نوع تشویق بدون فشار مستقیم، کودک را به یادگیری زبان دوم ترغیب میکند. همچنین، میتوان از کارتون بهعنوان جایزه یادگیری استفاده کرد؛ مثلاً بگویند: «اگه امروزم کلمه جدید یاد بگیری، قسمت بعدی رو میذارم ببینی.» این روش همزمان هم آموزشی است، هم سرگرمکننده و برای کودکان ۳ تا ۸ سال بسیار مناسب است.
