عدم تمرکز در کودکان یکی از چالش‌های رایج در دوران رشد است که می‌تواند عملکرد تحصیلی، روابط اجتماعی و رفتارهای روزمره آنها را تحت تأثیر قرار دهد. کودکانی که دچار مشکل در تمرکز هستند، معمولاً در حفظ توجه بر یک فعالیت خاص، دنبال کردن دستورات، یا به پایان رساندن وظایف روزانه با مشکل مواجه می‌شوند.
این مسئله ممکن است ریشه در عوامل مختلفی داشته باشد، از جمله محرک‌های محیطی زیاد، اضطراب، اختلالات خواب، رژیم غذایی نامتعادل یا حتی مشکلات جسمی و روان‌شناختی مانند اختلال کم‌توجهی (ADHD). عدم تمرکز لزوماً به معنای ناتوانی ذهنی نیست، بلکه ممکن است نشانه‌ای از نیاز کودک به ساختار مناسب، روش‌های یادگیری متنوع یا حمایت عاطفی بیشتر باشد. شناسایی به‌موقع این مشکل و استفاده از روش‌هایی برای افزایش تمرکز در کودکان، می‌تواند به بهبود مهارت‌های توجه و تمرکز آنها کمک کرده و مسیر رشدشان را هموارتر سازد.
علائم عدم تمرکز در کودکان چیست؟
1. حواس‌پرتی سریع نسبت به محرک‌های محیطی
کودکی که دچار عدم تمرکز است، خیلی زود با صدا، نور، حرکات اطراف یا حتی افکار خودش حواسش پرت می‌شود. مثلاً در حین انجام تکلیف، با کوچک‌ترین صدا یا حرکت دیگران توجه‌اش از فعالیت اصلی منحرف می‌شود. این کودکان نمی‌توانند بین اطلاعات مهم و غیرمهم تفاوت قائل شوند و همه چیز را به یک اندازه پیگیری می‌کنند.
حتی ممکن است ناگهان وسط یک جمله یا فعالیت، صحبت یا رفتارشان را عوض کنند. این نشانه می‌تواند باعث افت عملکرد تحصیلی یا سختی در دنبال کردن وظایف روزانه شود. معمولاً در محیط‌های شلوغ یا کلاس‌های پرجمعیت شدت این مشکل بیشتر دیده می‌شود.
راهکار:
محیط مناسب یادگیری کودک در افزایش تمرکز کودکان موثر است.
از هدفون‌های حذف نویز یا پارتیشن استفاده کنید تا تمرکز بیشتر شود.
از بازی‌هایی برای افزایش دقت و تمرکز در کودکان استفاده کنید.
با کودک درباره تمرین «توجه انتخابی» صحبت کنید و در قالب بازی تمرین کنید.
از تایمر یا ساعت شنی برای تعیین بازه‌های تمرکز استفاده کنید.
2. ناتوانی در پیگیری دستورات ساده یا چندمرحله‌ای
یکی از نشانه‌های بارز عدم تمرکز در کودکان، مشکل در به‌خاطر سپردن یا انجام دادن دستوراتی است که بیش از یک مرحله دارند. کودک ممکن است جمله‌هایی مانند “کتابتو بیار، بعد کیف رو ببند و بیا پیش من” را فقط تا بخش اول به خاطر بسپارد. در نتیجه، کار را ناقص یا اشتباه انجام می‌دهد.
این موضوع می‌تواند باعث برداشت اشتباه از کودک به‌عنوان “بی‌دقت” یا “لجباز” شود، در حالی که مشکل اصلی در حفظ توجه و تمرکز است. وقتی این وضعیت تکرار می‌شود، هم کودک دچار عدم اعتماد به نفس می‌شود و هم والدین یا معلمان دچار خسته و دل‌زده از آموزش می‌شوند.
راهکار:
دستورات را به بخش‌های کوچک و قابل فهم تقسیم کرده و یکی‌یکی بگویید.
از تصویرسازی یا نشانه‌های دیداری (مثل نقاشی مراحل) برای کمک به یادگیری استفاده کنید.
بعد از گفتن دستور، از کودک بخواهید آن را تکرار کند تا مطمئن شوید متوجه شده.
فعالیت‌های “دستور پیروی” مثل بازی “سایمون می‌گه” یا “انجام کار با ترتیب خاص” تمرین خوبی هستند.
صبور باشید و در صورت نیاز، مرحله‌ها را چند بار توضیح دهید.
3. پایین بودن توانایی در نشستن طولانی‌مدت روی یک فعالیت
کودکانی که تمرکز پایینی دارند، معمولاً نمی‌توانند برای مدت طولانی روی یک کار مثل نقاشی، پازل یا نوشتن مشق بنشینند. آنها مرتب جابه‌جا می‌شوند، از جا بلند می‌شوند، وسایل دیگر را دست می‌زنند یا از موضوع اصلی منحرف می‌شوند. این کودکان ممکن است فعالیت‌هایشان را ناتمام بگذارند یا بهانه بیاورند که “خسته شدم” یا “حوصله ندارم”.
دلیل این رفتار، ناتوانی در نگه‌داشتن توجه در بازه زمانی مشخص است، نه لزوماً بی‌علاقگی. این نشانه معمولاً در محیط‌های بدون ساختار یا با محرک زیاد شدت بیشتری پیدا می‌کند.
راهکار:
زمان انجام کارها را کوتاه کرده و بین آنها استراحت فعال (مثل حرکات کششی کوتاه) کنید.
از تکنیک “پومودورو برای کودکان” استفاده کنید: ۱۵ دقیقه کار + ۵ دقیقه استراحت.
فعالیت‌ها را با علاقه‌مندی‌های کودک ترکیب کنید تا مشارکت بالا برود.
پاداش‌های کوچک بعد از انجام کار را برای ایجاد انگیزه در نظر بگیرید.
از صندلی‌های حرکتی (مانند توپ نشیمن) برای تخلیه انرژی در حین نشستن استفاده شود.
4. اشتباهات مکرر و بی‌دقتی در انجام کارها
این کودکان ممکن است پاسخ‌های صحیح را بدانند، اما به دلیل عدم تمرکز، در نوشتن یا انجام آن اشتباه کنند. اشتباهات آنها بیشتر ناشی از بی‌توجهی است، نه ناآگاهی. مثلاً ممکن است اعداد را جابه‌جا بنویسند، سوال را درست نخوانند یا مرحله‌ای از حل مسئله را جا بیندازند. این موضوع در انجام تکالیف مدرسه، تست‌های چندگزینه‌ای یا حتی کارهای روزمره مثل بستن بند کفش خود را نشان می‌دهد.
والدین و معلمان ممکن است عدم تمرکز در کودکان را به “تنبلی” نسبت دهند، در حالی که مشکل اصلی، ناتوانی در تمرکز پیوسته است.
راهکار:
از چک‌لیست یا جدول مرور استفاده کنید تا کودک بعد از هر مرحله خودش را بررسی کند.
به جای سرزنش، کودک را تشویق کنید با جمله‌هایی مثل “بیا با هم چک کنیم اشتباهی نداشتی؟”
بازی‌های تقویت دقت مانند پازل، نقطه‌بازی، تفاوت‌یابی بین تصاویر و سودوکو مناسب‌اند.
تکالیف را به بخش‌های کوچکتر تقسیم کنید تا دقت در هر قسمت بیشتر شود.
برای فعالیت‌های دقیق، محیط آرام و تمرکز بالا فراهم کنید.
5. فراموش‌کاری مکرر در کارهای روزمره
عدم تمرکز در کودکان ممکن است سبب شود که آنها وسایلشان را جا بگذارند، فراموش کنند چه وظیفه‌ای دارند یا بارها نیاز به تکرار یادآوری داشته باشند. این فراموش‌کاری‌ها مربوط به حافظه بلندمدت نیست، بلکه ناشی از عدم تمرکز در لحظه انجام یا دریافت اطلاعات است.
مثلاً ممکن است بداند که باید کتاب خاصی را به مدرسه ببرد، اما چون موقع جمع کردن وسایل ذهنشان جای دیگری بوده، فراموش می‌کنند. این اتفاق ممکن است والدین را نگران کند و تصور کنند کودک “بی‌نظم” یا “بی‌مسئولیت” است.
راهکار:
روی در یخچال یا دفتر کودک یاداشت بنویسید.
وسایل مهم را همیشه در جای مشخص و ثابت قرار دهید و با کودک این موضوع را تمرین کنید.
فعالیت‌هایی مثل “بازی حافظه” و “چیزهای گم‌شده در تصویر” را در برنامه بازی‌ها قرار دهید.
استفاده از یادآور (در موبایل یا ساعت) برای تمرین مسئولیت‌پذیری کمک‌کننده است.
کودک را به یادگیری عادت‌های روزانه با تکرار و تشویق مثبت عادت دهید.
6. بی‌میلی یا مقاومت نسبت به انجام کارهایی که نیاز به تمرکز دارند
کودکانی که تمرکز کمی دارند، معمولاً از انجام تکالیف، خواندن کتاب یا بازی‌هایی که نیاز به تفکر دارند اجتناب می‌کنند.
چون مغز آنها زود خسته می‌شود، نسبت به این نوع فعالیت‌ها بی‌علاقه یا حتی گاهی عصبی می‌شوند. ممکن است از شروع کار طفره بروند یا خیلی زود آن را رها کنند. این مقاومت می‌تواند به شکل بهانه‌گیری، خستگی زودهنگام یا گریه و نارضایتی خودش را نشان دهد.
راهکار:
کار را با فعالیت‌های ساده، کوتاه و جذاب شروع کنید تا کودک احساس موفقیت کند.
از بازی‌های فکری متنوع و جذاب برای شروع کارهای سخت‌تر استفاده کنید (مثلاً “پازل قبل از تکلیف”).
زمان انجام فعالیت را مشخص و محدود کنید (مثلاً فقط ۱۰ دقیقه تمرین)، تا اضطراب کودک کم شود.
برای تلاش نه فقط نتیجه، کودک را تحسین کنید.
اگر کار خیلی سخت است، آن را ساده‌سازی کرده یا روش ارائه آن را تغییر دهید تا کودک انگیزه پیدا کند.
چه عواملی باعث تشدید مشکل عدم تمرکز در کودکان می‌شود؟
خواب ناکافی باعث خستگی ذهنی و عدم تمرکز در کودکان می‌شود.
مصرف زیاد قند و خوراکی‌های فرآوری‌شده می‌تواند تمرکز را کاهش دهد.
صدا، نور زیاد یا بی‌نظمی محیطی باعث حواس‌پرتی کودک می‌شود.
نگرانی یا فشار روانی تمرکز ذهنی کودک را مختل می‌کند.
تحریک بیش‌ازحد مغز با محتوای دیجیتال، منجر به عدم تمرکز در کودکان می‌شود.
کم‌تحرکی باعث تخلیه‌نشدن انرژی و بی‌قراری ذهنی می‌شود.
ناتوانی در دریافت درست اطلاعات، تمرکز را دچار اختلال می‌کند.
آموزش خشک و غیرجذاب موجب بی‌حوصلگی و حواس‌پرتی کودکان می‌شود.
نبود ارتباط مثبت باعث کاهش انگیزه و تمرکز کودک می‌شود.
وجود اختلالات مغزی مانند ADHD، مستقیماً بر توانایی تمرکز کودک اثر می‌گذارد.
چه چیزی مانع درمان عدم تمرکز در کودکان می‌شود؟
یکی از مهم‌ترین موانع درمان عدم تمرکز در کودکان، شناخته‌نشدن دقیق علت اصلی مشکل است. بسیاری از والدین یا معلمان، علائم عدم تمرکز را با تنبلی، بی‌نظمی یا لجبازی اشتباه می‌گیرند و به‌جای بررسی ریشه‌های روان‌شناختی یا محیطی، با سرزنش یا فشار بیشتر برخورد می‌کنند.
علاوه بر این، عدم آگاهی کافی درباره روش‌های علمی درمان، استفاده از شیوه‌های تربیتی نادرست، محیط آموزشی نامناسب، و نبود همکاری میان خانه و مدرسه نیز روند بهبود را دشوارتر می‌کند. در برخی موارد، نادیده گرفتن مشکلات جسمی مانند اختلالات شنوایی، بینایی یا کمبودهای تغذیه‌ای نیز مانع شناسایی درست مشکل می‌شود. تشخیص به‌موقع، همکاری خانواده و متخصصان، و داشتن برنامه حمایتی مداوم، نقش کلیدی در درمان مؤثر دارد.
